Справа выхаваньня маладога пакаленьня ў комуністычным духу паставіла пытаньне аб дзіцячай літаратуры ў шэраг задач першачар- говага значэньня.
Выданыіе кніжак для дзяцей і аб дзецях Беларускае Дзяржаў- нае Выдавецтва, у ранейшы час свае дзейнасьці, разглядала як дру- гарадную справу і ў большасьці абмяжоўвалася выданьнем невялікіх перакладных твораў.
Нарэшце было прыступлена да выданьня орыгінальнай бела- рускай дзіцячай літаратуры.
Але вельмічаста замест выданьня кніжак, якія выхоўвалі-б сьвета- погляд дзяцей у кірунку, патрэбным пролетарыяту,-—Беларускае Дзяр- жаўнае Выдавецтва зьвяртала вялікую ўвагу на выданьне казачак пра „козачак" і іншых жывёл.
Калі быў вычарпаны гэты „зоолёгічньГ' матар‘ял, рабіліся спробы складаць прыгодніцкія апавяданьні, тэмай якіх былі розпыя вадзвы- чайныя здарэньні (зборнік „Між жыцьцём і сьмерцю"—пад рэд. I. Цьвікевіча).
Іншыя тэмы больш грунтоўнага значэньня ў дзіцячай літаратуры таго часу ня ставіліся.
Зусім ігнораваліся- тэмы для дзіцячых кніжак, у якіх-бы апісва- лася барацьба прыгнечаных народаў колёній за сваё вызваленьне, вызначалася-б роля СССР як краіны, у якой будуецца соцыялізм, інакш кажучы, за ўвесь ранейшы пэрыод дзейнасьці БДВ—мы ня знойдзем ніводнага выданьня, якое-б гэтыя тэмы ставіла.
Ігнораваньне гэтых найважнейшых тэм кіраўніцтва выдавецтва імкнулася праводзіць пад шыльдай пэдагогікі, тлумачачы, што дзеці не разумеюць глыбокіх соцыялістычных проблем, і што гэта ўжо ёсьць адзнака літаратуры для дарослых.
Такое становішча лічылася здавалыіяючым і далей выданьня кні — жак пра „птушак нашага краю“ і пра сланёў—ня ішлі.
Казкамі аб сланёх, як кажуць, „засланілі" дзецям погляд на на- шу сучаснасьць, імкнуліся затушаваць соцыяльныя проблемы і не дапускалі іх у літаратуру.
Зусім зразумела, што ўсе меркаваньні і ўся праца людзей, якія стаялі на чале выданьня кніжак для дзяцей, зыходзілі не з „пэдаго- гічных мэтаў“ і грунтаваліся не на „навуковых" поглядах.
Нашай грамадзкасьці добра вядомы прычыны, дзякуючы якім выданьне такіх кніжак уводзілася як закон.
Вядомы пашай грамадзкасьці і галоўныя гэроі гэтай працы, якія стараліся прыпныпы нацыянал-дэмократызму, галоўныя тэорыі яго—самабытнасьць і бясклясавасьць увесьці нават у літаратуру, якая разьлічана на дзяцей малодпіага і сярэдпяга ўзросту, імкнучыся гэт- кім чыпам выхоўваць на гэтай асновс нашу моладзь.
Бязьлітаспая і раіпучая барацьба, якую партыя і савецкая гра- мадзкасьць узьняла супроць нацдэмократаў і пювіпістых розных ко- лераў,—пе дала магчымасьці гэтым людзям працягваць і надалей сваю шкодную працу.
Новае кіраўніцтва Беларускага Дзяржаўпага Выдавецтва цалкам зразумела важнасьць задачы стварэньня сапраўдпай дзіцячай кнігі, япо добра ўсьвядоміла сабе, што справа выданьня новай кнігі для дзяцей—ёсьць адзіп з галоўных фактараў выхаваныія нашай зьмепы.
У выніку актывізацыі сваёй дзейнасьці на гэтым фронце, БДВмае пэўныя дасягненьні, якія заключаюцца ў пашырэныіі выданыія оры- гінальных..Деларускіх кніжак, у выданьні цэлай сэрыі брошур па полі- тэхпізмўТ^ііЗ^рацы дзяцей у школе і г. д.
Цяпер вы%^вецтва ўзялося за выданьне вялікіх твораў расійскіх пісьменьнікаў, яішг пішунь для дзяцей. (С. Грыгор'еў, Сейфуліпа, Нявераў I інш.).
Выдавецтва прыцяціула да працы беларускіх пісьменыіікаў, і цяпер яны прымаюць актыўны ўдзел у стварэньні дзіцячай кпігі, ня гледзячы на тое, што дзіцячая літаратура не зьяўляецца іх асноўнай спэцыяльнасьцю.
Але побач з тым, як БДВ дабілася некаторых посьпехаў у разь- віцьці гэтай галіны працы,—трэба зазначыць, што частка нашай гра- мадзкасьці стаіць воддаль ад гэтай важнейшай справы.
У адным з нумароў „Зьвязды“ тав. Паваротны вельмі пра- вільна і востра паставіў пытапьне аб тым, што наша грамадзтва, нашы школы, пастаўніцтва, крытычная думка зусім слаба разгортвалі лрацу па популярызацыі кніжак, на стварэныпо повых кніжак, уякіх-бы было непасрэдна адлюстравана жыцьцё нашай краіны і ўдзел у гэтым будаўпіцтве нашых маладых кадраў.
Пытаньні стварэньпя дзіцячай кнігі ў БССР да апошняга часу лічыліся другарадпымі і абмяжоўваліся рамкамі; лічылася, што гэто справа адзінак.
Больш таго, нам вядома, што вельмі часта на заклік даць вод- зыў на дзіцячую кнігу, мы атрымоўвалі адказ, што рэцэнзаваныіе гэ- тых кніг належыць рабіць чытачом, а настаўнік можа раіць ці ня раіць чытаць гэтую кнігу.
Шырокай грамадзкай думкі навокал пытаньняў дзіцячай проле- тарскай літаратуры пя было.
Гэта спрыяла таму, шго праца пекаторых пісьменьнікаў, якія ўсе свае веды і энэргію аддавалі на стварэньне дзіцячай кнігі ў ВССР, зусім не асьвятлялася, за выключэныіем певялікіх выпадковых рэцэпзій.
Сёньня мы ў сваім невялікім артыкуле хочам спыніцца на дзей- насьці беларускага пісьменьніка Янкі Маўра, няўтомнага працаўніка ў справе стварэньня дзіцячай кнігі.
За параўнальна невялікі час сваёй літаратурнай дзейнасьці, Янка Маўр выпусьціў у сьвет шмат твораў, якія вельмі ахвотна чытаюцца дзецьмі і некаторыя з якіх перакладзены на інпіыя мовы (расійская, украінская).
ГІайбольш выдатныя творы Маўра гэта:
У краіне райскай птушкі—выд. БДВ—1927 г.
Чалавек ідзе—выд. „Чырвопай зьменьГ—1927 г.
Сын вады—выд. БДВ — 1927 г
Амок—роман —выд. БДВ—1929 г.
Палескія Робінзоны—выд. БДВ 1930 г. і цэлы шэрагіншвіх.
Янка Маўр па профэсіі сваёй пастаўнік. Гэта дапамагае лепшаму веданьню псыхолёгіі дзяцей, што спрыяе мастацкасьці твору.
Янка Маўр зьяўляецца творцам соцыяльнай аповесьці ў бела- Рускай дзіцячай літаратуры.
Тэматыку для сваіх твораў ён бярэ такую, якая-б адлюстроўвала, давала-б вобразы людзей, пгго змагаюцца за сваё вызваленьне.
Для гэтай мэты аўтар карыстаецца матар'яламі з жыцьця колё- ніяльных пародаў і іх барацьбы з колёнізатарамі.
У аповесьці „Сын вады“ апісваецца адзін з такіх малюнкаў пры- гнечаньня.
Сюжэт аповесьці паступны:
— Манг—жыхар Вогненнай зямлі—вельмі цікавіцца наўкольным сьветам. Яго вабіць пабачыць яшчэ больш, і ён часта сам адзін накі- роўваецца ў надарожжа.
Вандруючы так аднойчы Манг трапляе на выспу, дзе ў час буры ён выратоўваеад сьмерці маладую дзяўчынку Грэт—падарожніцу, якая была выкіпута хвалямі па бераг пасьля катастрофы з параходам, які загінуў ля берагоў Вогпеннай зямлі.
Вельмі цікава падае аўтар малюнкі шчырай адданасьці гэтага „дзікуна" да „пані“ Грэты.
Мапг знаходзіць у гэтай пустэчы для сваёі'і „пані“ ежу, .выра- тоўвае яе неаднойчы ад сьмерці. дапамагае ёй дабрацца да бліжэй- шага параходу, рызыкуючы ня раз сваім жыцьцём.
За ўсе гэтыя паслугі Манга бяруць на параход, і ён едзе ў да- лёкі, невядомы для яго край.
Нрыехаўшы ў вялікі горад, ён атрымоўвае там ад нані Грэт— „найвялікшую“ ўзнагароду —яго пакіроўваюць у рэсторан лёкаем.
Аўтар вельмі моцнымі маляўнічымі сродкамі паказвае адносіны белых людзей да чорных, даючы малюнак таго, як Манг у форме лёкая прыслужвае паном у вялікім лёнданскім рэсторане.
Муж Грэты — вайсковы капітан—злуецца па жопку, калі тая ім- кнецца гаварыць з „малпай, падобнай на чалавека", кажучы, што за выратаваныіе яе ад сьмерці ёп можа атрымаць некалькі дробных монэт, якія гэты капітан з пагардай дае Мангу.
Чытач з цікавасьцю сочыць за далейшым лёсам Манга, бачыць, як ён цэлы дзень мітусіцца, дагаджаючы паном, і як ён аднойчы, ня выканаўшы ў момант загаду адпаго наведвалыііка, застаецца вы- кінутым на вуліцу, дзе ён апынуўся сяродтысяч беспрацоўнага люду— белых, чорных, жоўтых, бурых— сярод людзей, якія хадзілі па вуліцах Лёндану, шукаючы хлеба і працы.
Аповесьць „Сын вады“ дае закончаны і вельмі выразны соцы- яльны малюнак беднага існаваныія жыхароў Вогнепнай зямлі, і, як пэўны контраст да гэтага жыцьця, паказваецца малюнак жыцьця ка- піталістаў Лёндану і тыя зьдзекі, якія яны ўчыняюць над сваімі ра- бамі.
Кніга гэта ўскрывас асновы соцыяльных адносін і кліча дзяцей да адшуканыія сапраўдпых карэньняў прыгнечаньня працоўных мас. Тав. Крупская ў адным з сваіх артыкулаў („На пуцях к новай школе“—№ 11—1926 г.) лічыць гэты момант, як адзін з самых неаб- ходных элемэптаў дзіцячай кнігі.
Аповесьць „Сып вады“ зусім справядліва карыстаецца вялікім посьпехам сярод нашых чытачоў юнацкага ўзросту.
„Палескія Робі нзоп ы‘‘—новая кніга Янкі Маўра—апісвае пры- годы двух хлапцоў, якія ў краязнаўчых мэтах накіраваліся на чоўне дасьледваць Палесьсе.
Зусім нечакана для іх човен перакуліўся, і хлопцы апынуліся на нейкай закінутай высьпе, дзе ім прыходзіцца жыць у абставінах, зусім падобных да ўмоў жыцьця першабытных людзей.
У часе паляваньня на дзікоў хлопцы выкрылі выпадкова, што гэта выспа зьяўляецца месцам, дзе бандыты хаваюць контрабапду.
У аповесьці апісваецца, як хлопцы данамаглі ліквідаваць гэту банду, якая прыехала з варожымі намерамі ў СССР (падрыў соц. будаўніцтва).
Канчае сваю аповесьць аўтар паказам таго, як хлопцы, атры- маўшы командыроўку, паехалі ў Менск вучыцца ў Беларускім Дзяр- жаўным унівэрсытэце.
Цікавасьць гэтай аповесьці для дзяцей вынікае з таго, што ў ёй паказана знаходлівасьць і спрытнасьць хлапцоў, якія знаходзяць выхад з кожнага становішча.
Чытач на прыкладзе прыгод гэтых краязнаўцаў знаходзіць добры доказ таго, як вельмі часта могуць прыдацца веды з жыцьця сваёй краіны, што нават прыцягвае чытача да вывучэньня свайго краю.
Кніга Янкі Маўра „Палескія Робінзоны" надае дзецям ня толькі простую цікавасьць да краязнаўства, а, больш таго, яна вучыць
чытача разглядаць зьявы прыроды і грамадзкіх адносін у іх узаемнай сувязі, іпто зусім раней бракавала ў старых кнігах на тэмы прыгод- ніцтва. •
<У гэту аповесьць аўтар уносіць новы элемэнт—барацьбу з во- рагамі СССР— і такім чынам мы маем ужо повую соцыяльнуіо трак- тоўку сюжэту—прыгодаў хлапцоў.
„Палескія Робінзоны" карыстаюцца вялікім посыіехам ня толькі сярод дзяцей, але і сярод чытачоў старэйшага ўзросту.
Напісаная простай, выразнай мовай, аповесьць гэта асаблівую популярнасьць мае сярод дзяцей, якія ў сваіх водзывах1) аб гэтай кнізе пііпуць, што „яна значна адр озыіі ваецца ад кніг раней' шага часу на тэмы прыгодн іцтва, у якіх было болын жахаў і нязвычайных здарэньняў, як праўдьГ* (водзыў вуч. Хахлоўкінай» Арцемчыка, Дорскага— V група, I школа).
Некаторыя чытачы цікавяцца далейшым жыцьцём хлапцоў і на запытаньне, іпто-б яны хацелі чытаць, адказвалі, што іх вельмі ціка- віць апісаньне таго, як гэтыя хлопцы, скончыўшы БДз.У, працуюць у якасьці інжыпэраў па асушцы балот і на пабудове электрычнай станцыі па Палесьсі— месцы іх ранейшых прыгод.
Аўтар, такім чынам, атрымоўвае соцыяльны заказ і досыць моц- ны. Больш таго, дзеці—чытачы настолькі патрабавальны, што кажуць нават аб памылцы, якую дапусьціў аўтар, не апісаўшы, як жывуць Віктаравы і Міронавы бацькі і ці ў колгасе яны.
Аб выпраўленьні гэтай памылкі настойліва просіць вуч. Вера- меева (IV гр). ш
Усе гэтыя патрабаваньні чытачоў тлумачацца тым, што кніга дай- шла да чытача, падабаецца яму і што чытачом хочацца ведаць яшчэ больш аб тым, чаго ў аповесьці няма, і што ў тэму аповесьці не ўваходзіла.
Выклікае агульнае ўсхваленьне і вынаходніцтва і розум хлапцоў, „якія змаглі выйсьці з бяды ды яіпчэ памагчы дзяржаве зла- віць бандытаў" (водзыў вуч. Дорскага і інш.).
Ня гледзячы на некаторыя непаладкі (некаторая надумапасьць сюжэту, вялікія апісапьні палявапьня на зьвяроў і г. д.), кпіга вельмі заслужана карыстаецца посьпехам сярод нашых чытачоў школьнага ўзросту.
Сярод інпіых твораў Янкі Маўра заслугоўвае вялікай увагі ро- ман „Амок“.
Роман пабудаваны аўтарам цалкам на фактычпым матар'яле і малюе паўстаныіе колёніяльных рабоў у Голяндзкай Іпдыі ў 1926.
Цэлы шэраг докумэнтаў, лістоў былі выкарастаны аўтарам для напісаньня гэтай гісторычнай рэчы.
і) Усе водзывы аб кніжкахЯ. Маўра ўзяты мноіо з дзіцячых рэцэнзій на ягоныя творы ў бібліотэцы і.мя Пушкіна (Мепск).
Галоўны зьмест роману заключаецца ў паказе барацьбы явай- скага народу за сваё вызваленьне.
Паўстанцы захапілі ваенны карабель „Саардам", які меў на сваім барту 30 тысяч вінтовак, і перанесьлі гэту зброю да сябе ў лягер для ўзбраеньня масы паўстанцаў.
Навокал гэтага асноўнага моманту падаецца яінчэ шэраг іншых» дадатковых, як напрыклад, малюнкі прыгнечаньня дзяцей на пляпта- цыях, зьдзекі з салдат на ваенным караблі і інш.
Дзеці напруджана сочаць за разгортваньнем дзеі ў романе, іх цікавіць, хто пераможа ў гэтай няроўнай барацьбс. Наогул, увесь роман будуецца такім чынам, што чытач міжвольна заінтрыгоўваецца і сочыць з вялікай увагай за падзеямі і здарэньнямі з галоўнымі дзеі'г нымі асобамі роману...
І хаця-ж паўстаньне прыдушана, зброя замуроўваецца ў пячорах» але чытач не ўпадае ў пэсымістычны настрой, бо добра ведае, што ў недалёкі час уздымецца новая хваля барацьбы колёніялыіых паро- даў за сваё вызваленьне. Чытач верыць у наступленьне агульнага „амоку
Янка Маўр з вялікай пераканальнасьцю апісвае змаганьне явай- скага народу з прыгнятацелямі.
Кніга гэта організуе сьвядомасьць дзяцей у бок разуменьня глы- бокіх соцыяльных процэсаў.
Апроч гэтага, роман цікавы яшчэ і тым, што ў ім аўтар пры- водзіць вельмі шмат розных ведаў аб звычаях народу, аб яго куль- туры. Відаць, сам Янка Маўр карыстаўся вялікай колькасьцю геогра- фічнага і гісторычнага матар'ялу, сам мае шмат ведаў у гэтай Галіне, і таму яго твор зьяўляецца ня толькі цікавым тым, што ён апісвае барацьбу, але яшчэ і тым, што гэта барацьба пададзена ў сьвятле агулыіага апісаньня стану жыцьця жыхароў выспы Ява.
Роман „Амок“ асабліва цікавы тым, што тут мы маем нэўную докумэнтаваную зьяву ў рэволюцыйным уздыме сьвету, маем цалкам гісторычны твор.
Зьяўленыіе роману Янкі Маўра „Амок“ двойчы карысна таму, што ў нас яшчэ мала літаратуры, якая-б давала дзецям азнаямленьне з гэроічнай барацьбой народаў за сваё соцыяльнае і нацыянальнае вызваленьне.
Беларускае Дзяржаўнае Выдавецтва яшчэ мала зрабіла ў сэнсе выданьня кніжак па інтэрнацыяналыіаму выхаваньню дзяцей.
Кнігу „Амок“ трэба лічыць пачаткам у разгортваньні працы на выданьню кніжак на гэту тэму—тэму надзвычай актуальную ў нашых умовах.
Варта ўспомпіць словы М. Н. Пакроўскага, які казаў, што „за- дача стварэньня такой дзіцячай кнігі, якая-б увесь зьмест будавала навокал тэмы вызваленьня прыгнечаных мас, зьяўляецца найважней- шай задачай нашай літаратўры“.
Кніга Япкі Маўра „Амок“ зьяўляецца каштоўным укладам у та- кую літаратуру, бо ідэйная накіраванасьць твору цалкам адпавядае гэтай задачы.
Композыцыйная пабудова роману мае некаторыя заганы.
Аўтар імкнецца да энцыклёпэдычнасьці ў сваёй нрацы, а гэта крыху адбіваецца на зьмесьце роману.
Справа ў тым, што нобач з перадачай асноўнай тэмы паў- станьня, аўтар апісвае і інпіыя сцэны, як, напрыклад, паляваныіе на зьвяроў, прыгоды ў храме, аддае на гэта апісаныіе пімат увагі і мала ўвагі аддае непасрэднаму апісаньню барацьбы паўстанцаў.
Прыкладпа—паўстаньню ў Батавіі аўтар прьісьвячае ўс.яго 15 старонак свайго роману з агульнага ліку 240.
Некаторыя часткі роману залішне вялікія, апісаньне ідзе павольна па шкоду агульнай дынамічнасьці ў разгортваньні сюжэту.
А. П. Чэхаў казаў калісьці, што ў добрым анавяданыіі, як на ваенным караблі, не павінна быць нічога лішняга.
Гэта ісьціна ў некаторым сэнсе Я. Маўрам ігноруецца.
Структура кніжкі для дзяцей навінна мець адзіную лінію ў разь- віцьці сюжэту, у разгортваньні дзеі. Многаплянавасьць і адыход ад галоўнай тэмы, па-першае, затушоўвае асноўнае, і, па-другое, распы- ляе ўвагу чытача, для таго, каб сачыць за ходам дзей у творы.
Ад чытача патрабуецца вялікае напружапьне ўвагі, каб сачыць* за ўсім—а такой увагай яшчэ ня можа пахваліцца наш чытач сярэд- няга ўзросту.
Усё сказанае намі пэўная загана гэтага роману, але аўтар умее пісаць жыва, маляўніча, уводзіць у кнігі яскравыя сцэнкі, жар- таўлівыя малюнкі і гэтым зьмяншае даўгату ў апісаньні твору.
Мова кніжак Маўра наогул вельмі выразная, конкрэтная, эмо- цыяльная, зразумела, гэта ў значнай ступені спрыяе леншаму ўспрый- маньню твору чытачом.
Няўдалым крыху трэба лічыць параўнаньне будучай рэволюцыі і ўздыму мас з „амокам“.
Амок—гэта хвароба, блізкая да вар'яцтва; калі чалавек хворы робіць розныя ўчынкі бяз сэнсу, гэта значыць яго „амок“ ахапіў.
Дзеці-чытачы зьвярнулі ўвагу на гэту недарэчнасьць.
Вуч. IV гр. Беленькая ў сваёй рэцэнзіі на роман „Амок“ піша паступнае:
„Параўноўваць будучую рэвалюцыю з „амокам" нелыа, бо амок ёсьць нешта дзікае, і людзі, якія хварэюць амокам, забіваюць усіх хто пападзецца. А рэвалюцыя, як вядома, зыіішчае сваіх ворагаў і не зьяўляенца нечым стыхійным і бесталковым“.
Але па шматлікіх водзывах дзяцей кніга вельмі цікавая, заганы ў ёй невялікія, і чытачы раяць прачытаць яе ўсім дзецям і бацьком.
Зборнік апавяданыіяў „Сьлёзы Тубі"—выдадзены ў 1930 г,—дае па- асобныя малюнкі з жыцьця розных нацыянальнасьцяй (кітайцаў, ты- бульцаў і інш.), якія церпяць зьдзекі ад паноў, якія іх жорстка эксплёатуюць.
Тут вы знойдзеце анавяданьне аб маленькім Тубі, якога зьела акула, калі ён лавіў чарапанікі, з якіх паны даставалі пэрлы.
Чытач м'ожа азнаёміцца з барацьбой рэволюцыйнага сялянства Кітаю супроць мандарыпаў (апав. „У цясьніне"), і цэлы шэраг іншых апавяданыіяў на такія-ж тэмы.
Выдадзены ў добрым мастацкім аформленьні, твор „У краіне рай- скай птушкі"—болып г.іыбока распрацоўвае тэму колёніяльнай полі- тыкі, якую вядуць капіталістыя.
Азначаныя кнігі Маўра чытаюцца дзецьмі вельмі ахвотна і яны ў сваіх рэцэнзіях падкрэсьліваюць, што „гэта кніга нас вучыць, за што трэба зьнішчаць капітал" (водзыў вуч. Цярэшчанка— V групы).
Вучні Монаса'ва (V гр), Оксенкруг (10 год) пішуць, што кнігі зацікавілі іх да вывучэньня барацьбы замежнага пролетарыяту.
Чытач Курыловіч дадае, што „канец гэтай кнігі, а менавіта малюнак перамогі эксплёатуемых над эксплёататармі, неўзабаве трэба будзе аўтару дапісаць, бо гэты час ужо набліжаецца".
Мы раней зазначалі на тую вялізарную працу, якую Янка Маўр прарабіў, працуючы на ніве стварэньня дзіцячай кнігі.
Але было-б памылкай сьцвярджэныіе таго, што ў творчасьці Янкі Маўра няма хібаў, якія ў некаторым сэнсе шкодзяць найлепшаму выяўленьню яго мастацкдй здольнасьці.
Імкнучыся працаваць пад сучаснай тэматыкай, аўтар, відаць па традыцыі (аб гэтым ніжэй), мімаволі прабуе пісаць і на адцягнутыя ад сучаснасьці тэмы. Прыкладна, казка „Пекла".
Ня гледзячы на тое, што на кнізе не паказана, для якога ўзросту яна выдадзена (наогул БДВ не рэглямэнтуе дзіцячыя кнігі) і ці на- огул гэта кніга разьлічана на дзяцей, мы лічым неабходным спыніцца на ёй, паколькі і кнігі аб дзецях зараз таксама зьяўляюцца вельмі актуалыіымі.
У гэтай казцы гутарка ідзе аб хлапчукох Янку і Юрку, якія падумаліся папасьці ў пекла і навесьці там свае парадкі. Навокал апі- сапьня гэтага паходу дзяцей у пекла і вядзецца разгортваньне дзеі.
Кніга мела посыіех сярод чытачоў, ведалі пра яе дзеці, але, на наш погляд, думкі аб тым, што гэты твор мастацкі—зусім беспад- стаўныя.
І менавіта таму, што ў гэтай казцы ёсьць няправільнае, калі не сказаць шкоднае, тлумачэньне зьяў, што абкружаюць чалавска.
У чым асіюўная загана казкі „Пекла"?
Справа ў тым, што ўся нраца па аптырэлігійнаму выхаваньню сярод дзяцей вядзецца намі ў кірунку растлумачэньня дзецям (і да-
рослым) матэрыялістычнасьці нашага сусьвету і адмаўленьня вэрсіі аб існаваньні розных цудаў, пекла, багоў, чарцей і г. д.
Паміж тым кніга Янкі Маўра „Пекла" не разьбівае гэтай думкі ў чытача, а, наадварот, дзякуючы сваяасабліваму мэтаду апісаныія нават і ўпэўнівае яго ў тым, што „нешта* ўсё-ж такі ёсьць, замест доказу таго, што ўсе зьявы прыроды тлумачацца нэўпымі закопамі прыроды і ня маюць нічога агульнага з багамі, якіх наогул няма.
Янка Маўр, апісваючы прыгоды хлапцоў у пекле, гаворыць на- ступнае:
„Паміж іншым, вось чым 4 тлумачыцца, чаму за апошні час зда- раюцца часта зямлятрасеньні—нават у такіх мясцох, дзе яны, здаецца, піколі ня былі і не павінны быць: Крым, Адэса, Кіеў, Харкаў, Аўстрыя, ня кажучы ўжо аб Азіі, Каўказе. Гэта адбывалася пераабсталяваньне пекла, рамонт, а ў часе такой капітальнай працы павінен быць гру- кат і трасеньне".
Ня гледзячы на тое, што па тытуле кнігі ёсьць надпіс „казка“,— гэта зусім не гарантуе ад таго, што чытач, а тым больш мала сьвя- домы, ня прыме гэта на веру.
Хлопцы піонэры пакінулі пекла рамантавацца, зрабіўшы некато- рыя палёгкі для жыхароў пекла, якія выражаліся ў тым, што „нада- лей будуць карацца толькі тыя, каго пасылае ў „пекла“ пролетарскі суд на зямлі" (тут ужр зусім нічога не зразумела).
Пасьля прачытаньня гэтай кнігі, у чытача ўзьнікае цэлы шэраг < пытаныіяў (а што робіцца ў раі, а дзе мой дзядуля, ці ў раі, ці ў пекле?—пытаецца вучань 4 гр. Касьпер), а адказу атрымаць, а тым больш належнага і правілыіага, у гэтай кнізе ён ня зможа.
У кнізе, акрамя таго, ёсьць цэлы шэраг выразаў, недапушчаль- ных у друку, ёсьць момант, дзе апісваецца кармленьне грэшнікаў, які надзвычай ужо конкрэтызаваны. У мастацкай літаратуры такі прыём зусім не да месца.
А. В. Луначарскі ў адным з сваіх выказваньняў па пытаньню дзіцячай літаратуры даводзіць, што „перш за ўсё, кніга для дзяцей павінна даць чытачу правільны падыход да жыцьця, і тэмы для такой літаратуры навінны быць не адцягнутыя, а будавацца на матар’яле процэсаў будаўніцтва новага жыцьця, стварэньня новых рэчаў і новага чалавека, якія цікавяць чытача“ (часопісь „Пскусство в школе“ № 5 за 1928 г.).
Кніга Янкі Маўра „Пекла“ не задавальняе патрэбы ў гэтых ад- носінах.
Больш таго, яна шкодзіць выхаваныпо кадраў маладых бязбож- нікаў.
Аднак трэба сказаць, што гэта праца зьяўляецца выключэньнем ў агулам правільнай і вельмі карыснай творчай дзейнасьці Янкі Маўра.
Казка „Пекла" нс зьмяняе суцэльнай соцыяльнай накіраванасьці ўтэматыцы ягоных твораў, а, наадварот, аўтар надалей начынае акты- візаваць сваю дзейнасьць у галіне стварэньня повай кнігі для дзяцей.
Зараз пісьмепьнік выдае новую сваю аповесьць пад назвай „Дзед і ўнук“ (ці „Аповесьць будучых дзён“), якая паводле паведамленьня наіпага друку атрымала першую прэмію на конкурсе дзіцячай кнігі.
Галоўпая загана ў творчасьці пекаторых пісьменьнікаў, а ў тым ліку Янкі Маўра,’ заключаецца ў тым, што яны, выбіраючы тэмай сваіх твораў прыгоды людзей, знаходзяцца яшчэ ў значнай меры ў налоне аўторытэтаў вядомых заснавалыіікаў прыгодніцкага жанру ў дзіцячай літаратуры, а менавіта Жуль-Вэрна, Майн-Рыда і інш.
Нельга сказаць, ніто Янка Маўр сьлепа ідзе за гэтымі пісьмень- нікамі, якія працавалі галоўным чынам над творамі, дзе давалася бяз- мэтнае прыгодніцтва, але ўсё-ж такі некаторыя моманты насьледа- вапьня гэтым пісьменьнікам і іх творчаму мэтаду ў Янкі Маўра ёсьць.
Выяуляецца гэта галоўным чынам у некаторых экзотычных мо- мантах, у апісаньні паляваныія на зьвяроў, у аддаваньні залііпне іншы раз увагі апісаньню таго, як людзей праглынае ці есьпь рознае звяр'ё (апов. „Сын вады“, „Сьлёзы Тубі").
Знайшоў гэты момант апісаньня жахаў адбітак і ў романе „Амок“, дзе апісваецца зусім недалёкі час, а пе часы паляваньня на зьвяроў у эпоху Жуль-Вэрна і Майн-Рыда. Як рэцыдыў гэтага захапленьня экзотыкай і бязмэтнай фантастыкай ёсьць і казка „Пекла'1.
Карыстаныіе гэтым мэтадам, някрытычны падыход да яго, спрыяе таму, што такая літаратура разьвівае ў дзяцей нездаровыя інстынкты (напр., апав. „Сьлёзы Тубі").
Вучань Барысевіч (2 гр.) і інпіыя чытачы ў сваіх водзывах пі- шуць, што ім асабліва спадабалася, „як акула зьела хлопчыка".
Вучні Модлін (111 гр.), Забаўскі (IV гр.) і інш. выказваюць па- жаданьне, „каб паболып такіх кніг“.
Тут, як відаць, на маладога чытача меў уплыў галоўным чынам момант таго, як акула зьела хлопчыка і зусім ня ўспрыняты дзецьмі момант, каго зьела акула і што гэты хлопчык—сын бедных бацькоў— зарабляў для сям‘і гропіы, ныраючы за некалысі капеек на марское дно па ракушкі і што ў часе гэтай працы яго зьела акула.
Апавяданьне гэта ў дзяцей выклікала зусім іншы рэфлекс, што паказваюць нам водзывы дзяцей-рэцэнзэнтаў.
Сучасная дзіцячая літаратура павінна пазбаўляцца ўплыву такой літаратуры і надалей павінна будавацца па прынцыпу стварэньня но- вай тэматыкі, новай формы і мець такую накіраванасьць, якую мае ў сучасны момант агульная літаратура.
Мэтод дыялектычнага матэрыялізму і стварэныіе комуністычнай дзіцячаіі літаратуры—гэта дзьве неразрыўныя проблемы.
Уся ранейшая, плённая праца Янкі Маўра, шчырае імкненьне да- памагчы стварэньню новай беларускай пролетарскай літаратуры дае нам вялікую надзею, што пісьменьнік яшчэ шмат карысьці прынясе ў гэтай працы.
У заключэньне свайго невялікага агляду творчай дзейнасьці Янкі Маўра мы хочам спыніць увагу чытача на некаторых агульных пытаньнях, якія маюць значэньне пры стварэньні дзіцячай кнігі ў БССР на далейшы час.
Нарада па дзіцячай кнізе, якая адбывалася ў пачатку г. г. у г. Маскве, паставіла, як асноўнае, патрабавапьне падрыхтоўкі налем<- ных кадраў дзіцячых пісьменьнікаў.
Масавая дзіцячая кніга ні ў якім разе не павіпна быць справай толькі адзінак, а ў працу па яе стварэньню павінны быць уцягнены новыя рэзэрвы.
Такімі рэзэрвамі ў нас зьяўляюцца настаўнікі, юнкоры, дзеці школ.
Каб даць малюнак росту нашай краіны, каб па старонках нашай дзіцячай літаратуры даць поўны і закончаны малюнак напіага соц- будаўніцтва, паказаць конкрэтныя прыклады нашай працы па пера- будове краіны на рэйкі соцыяЛТзму, выявіць непасрэдных будаўнікоў соцыялізму, патрэбна колектыўная праца людзей, зацікаўлепых у стварэньні такой літаратуры факту.
Асабліва вялікая адказнасьць ускладаецца на напіа настаўніцтва, якое ў справе стварэньня новай дзіцячай. кнігі павінна адыграць пер- іпую ролю.
У нас яшчэ мала літаратуры, якая-б паказвала перавод працы школ на політэхнічныя асновы, літаратуры, у якой-бы прыводзіліся нрыклады ўдзелу дзяцей у колгасным руху і ў дапамозе колгасам.
Шляхам выданьня такіх кніжак можна-б было абменьвацца во- пытам працы школ на гэтым адказьнейшым фронце.
У нас яшчэ мала зроблена ў справе популярызацыі кніжак, а м іж тым наша настаўніцтва тут магло-б зрабіць вельмі шмат.
Тав. Караваева А. у сваім артыкуле „О путях детской лнтера- туры“ (час. „На лнт. посту" № 10 за 1931 г.). падагульняючы вынікі конфэрэнцыі па дзіцячай кнізе, асабліва востра ставіць пытаньне аб неабходнасьці консолідацыі і наладжваньня сумеснай працы пісьмень- нікаў з настаўніцтвам.
Яна адзначае, „што настаўніцтва павінна органічна зьвязацца ў гэтай працы з пісьменьнікамі.
Яно павінна сачыць, як успрыймаецца кніга дзецьмі, які яе ўплыў на поыхіку дзіцяці, на яго волевыя імпульсы—паколькі настаўнік ве- дае быт, настроі дзіцяці, яго запатрабаваньні, якія вынікаюць з росту ^лясавай сьвядомасьці ў дзяцей“.
У справе рэцэнзаваньня кніжак, нравядзеныія масавага рэцэнза- ваньня, наладжваньня кніжных выставак, скліканьня чытацкіх конфэ- рэнцый і г. д. мы яшчэ амаль нічога не зрабілі, і гэта павінна быць прадугледжана ў разгортваньні працы па разьвіцьцю справы ства- рэньня дзіцячай кнігі.
Наша грамадзкасьць павінпа прыняць актыўны ўдзел у аб' гаварэньні вытворчых плянаў юнацкага сэктару БДВ і дапамагчы сваімі парадамі выданьню болып актуальных кніжак, як у галіне мастацкай, так і навуковай.
Нашы пісьменьніцкія організацыі павінны адгукнуцца на за- клік Усесаюзнага зьлёту дзяцей і даць для працы ў дзіцячы сэктар высока кваліфікаваных пісьменьнікаў.
Нарада па дзіцячай кнізе асабліва падкрэсьлівала момант актывізацыі ўдзелу пісьменьнікаў „для дарослых"—у галіне выданьня кніжак для дзяцей.
Толькі пры ўдзеле ўсяе грамадзкасьці справа выданьня належ- ных дзіцячых кніжак будзе зрушана з месца і накіравана па належ- наму рэчышчу.
Кніга—гэта магутная зброя выхаваньня мас, і ўся далейшая праца па выданьню дзіцячай кнігі, павінна будавацца па аднаму асноў- наму прынцыпу, прынцыпу выхаваньня новай моладзі ў кірунку ко- лектывізму і інтэрнацыяналізму, па прынцыпу выхаваньня комунісгыч- най моралі, стварэньня сьвядомых кадраў—барацьбітоў за будучае- Менавіта так Ул. І. Ленін на III зьезьдзе РКСМ вызначаў задачы выхаваньня моладзі.
I пад гэтым асноўным лёзунгам павінпа і пайсьці ўся далейшая праца па стварэныію дзіцячай кнірі ў БССР.
„Узвышша“ № 5, 1931